Dieta ketogeniczna – historia, główne założenia, wpływ na zdrowie

Model żywienia, którego poszukujemy i który ma być dla nas najlepszy, zależy często od tego jaki prowadzimy styl życia. Oprócz tego wpływ na niego mają nasze preferencje w zakresie produktów, które zjadamy oraz ilość czasu i chęci, które możemy przeznaczyć na planowanie żywienia. 

Krótka historia diety ketogenicznej

Trendy żywieniowe zwiększają dostępność produktów, a także wskazują skuteczność poszczególnych rozwiązań. Dieta ketogeniczna należy do popularnych modeli żywieniowych. Głównie ze względu na skuteczność w redukcji masy ciała. Zainteresowanie nią wzrasta i maleje już od ponad 100 lat. W leczeniu różnych chorób stosowanie strategii podobnej do założeń diety ketogenicznej sięga ponad 2000 lat wstecz. Prekursorem diety opartej na redukcji kalorii i pozyskiwaniu energii ze spalania tłuszczu są głodówki. Głodówkę już ponad 2000 lat temu traktowano jako metodę leczenia wielu problemów zdrowotnych. Na początku XX wieku francuscy lekarze postanowili wykorzystać ją w terapii pacjentów z epilepsją dziecięcą. Skuteczność wprowadzanych okresów głodówki w zakresie zmniejszenia częstotliwości napadów padaczki doprowadziła wkrótce do powstania nowego modelu żywienia pacjentów. 

Niska podaż glukozy i zwiększenie ilości spożywanego tłuszczu w podobny sposób jak głodówka prowadziło do wystąpienia zjawiska ketozy i powstawania ciał ketonowych. Dieta ketogeniczna dzięki energii pozyskiwanej z ciał ketonowych mogła być stosowana w znacznie dłuższym okresie czasu niż głodówka. Skuteczność obu metod była podobna, więc zainteresowanie dietą zaczęło wzrastać.

Jednakże rozwój medycyny i regularne pojawianie się nowych leków przyczyniło się do zmniejszenia jej znaczenia w terapii epilepsji. Dieta ketogeniczna ponownie wzbudziła zainteresowanie pod koniec lat 90. Nie była już jednak stosowana jako metoda leczenia epilepsji dziecięcej czy chorób neurodegeneracyjnych, ale podobnie jak inne coraz bardziej popularne diety alternatywne jako skuteczna metoda odchudzania.

Dieta ketogeniczna jako dieta redukcyjna

Standardowe diety odchudzające opierają się głównie na redukcji spożywanych kalorii przy zachowaniu proporcji składników odżywczych (15-20% B, 30% T, 50-55% W) takich jak w diecie normokalorycznej. Diety alternatywne oprócz redukcji kalorii często wprowadzają eliminację różnych grup produktów oraz zmianę procentowego udziału podstawowych składników odżywczych. W ten sposób otrzymujemy diety niskotłuszczowe, diety wysokobiałkowe czy ubogowęglowodanowe.  Dieta ketogeniczna należy do diet o bardzo niskiej podaży węglowodanów. Jej głównym założeniem jest ograniczenie spożycia węglowodanów do ok 5% dziennego zapotrzebowania (20-50g/dobę, ale nie więcej niż 100g). Kalorie uzupełnia się zwiększając udział białek (do 30-35% dziennego zapotrzebowania) oraz tłuszczy ( 55-60%). Produkty zalecane w diecie to przede wszystkim żywność pochodzenia zwierzęcego: mięso, drób, ryby, jaja oraz tłuszcze roślinne i zwierzęce, tłusty nabiał, a także pestki, nasiona i warzywa. 

Z czego wynika skuteczność diety ketogenicznej w redukcji masy ciała?

Jest kilka czynników, które mają znaczenie i mogą przyspieszać spadek ilości kilogramów w krótkim czasie od rozpoczęcia stosowania diety. Należy do nich:

• zmniejszenie apetytu spowodowane dłuższym odczuwalnym efektem sytości wynikającym ze spożycia białka

• zwiększone zużycie energii organizmu na procesy glukoneogenezy (ok 400-600 kcal/dobę) w początkowym etapie diety w celu pozyskania glukozy z białek i glicerolu

• zwiększenie ilości wykorzystywanego tłuszczu na potrzeby energetyczne organizmu

• hamujące apetyt działanie ketozy poprzez wpływ na aktywność hormonów, takich jak grelina i leptyna

Nasilony metabolizm białek obserwowany w wyniku ograniczenia spożycia glukozy doprowadza do zwiększonej termogenezy, co z kolei powodować może dodatkowy efekt hamowania łaknienia.

Wszystkie te procesy zachodzą w wyniku bardzo niskiej podaży glukozy, w momencie kiedy organizm zużywa jej ostatnie zapasy. Gdy one się kończą zaczyna koncentrować się na poszukiwaniu alternatywnego źródła energii. Uzyskuje ją z ciał ketonowych powstających w wyniku utleniania wolnych kwasów tłuszczowych. Ciała ketonowe to acetooctan, b-hydroksymaślan oraz aceton. Aceton jako wysoce lotny związek szybko usuwany jest z płuc powodując charakterystyczny nieprzyjemny i kwaśny oddech.  

W trakcie procesu przejścia z glukozy jako substratu energetycznego na ciała ketonowe mogą wystąpić w organizmie objawy tzw. grypy ketonowej, takie jak: zaparcia, skurcze mięśni, problemy żołądkowe, ból głowy, biegunka, problemy ze snem, rozdrażnienie, osłabienie i wysypka. Objawy te ustępują w momencie, w którym organizm jest już zaadaptowany do wszystkich zmian.

Pozytywne i negatywne aspekty stosowania diety ketogenicznej

W badaniach naukowych w trakcie 6-miesięcznego stosowania diety ketogenicznej wykazano jej wyższą skuteczność w zakresie redukcji masy ciała w porównaniu do diety standardowej i diety ubogotłuszczowej. W krótkim okresie wskazano również na pozytywny efekt w zakresie parametrów lipidowych (cholesterol całkowity, triglicerydy, cholesterol HDL). Jej stosowanie wpłynęło na obniżenie stężenia glukozy we krwi oraz zmniejszenie wydzielania insuliny. Dodatkowo regularnie prowadzone są badania oceniające skuteczność diety u pacjentów z cukrzycą typu 2, zespołem policystycznych jajników, nowotworami oraz chorobami neurodegeneracyjnymi jak choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona.  

Długotrwałe stosowanie diety w dalszym ciągu nie jest zalecane, a wyniki badań są niejednoznaczne. Niektóre wskazują na korzystny efekt redukcji masy ciała nawet po roku od rozpoczęcia diety. Inne wykazują, że po efektownym początku następuje stosunkowo szybkie zatrzymanie tego procesu. Średnia skuteczność diety zbliżona jest do standardowej diety redukcyjnej. Negatywne skutki jakie mogą wystąpić w trakcie jej stosowania to obniżenie rezerwy glikogenu oraz ilości wody z nim związanej prowadzące do zmniejszenia całkowitej ilości wody w organizmie.    

Długotrwałe wprowadzanie założeń diety ketogenicznej może przyczynić się do zmniejszenia masy komórek alfa i beta trzustki co w konsekwencji może doprowadzić do zaburzenia jej funkcjonowania i wystąpienia cukrzycy typu 2. Pomimo korzyści wynikających ze zmiany profilu lipidowego widocznych w pierwszych miesiącach stosowania diety, regularne wysokie spożycie tłuszczu, zwłaszcza niezbilansowanej odpowiednio ilości poszczególnych frakcji kwasów tłuszczowych może przyczynić się do zwiększenia ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Istotnym problemem diety ketogenicznej jest również zapewnienie odpowiedniej podaży błonnika, którego najważniejszym zadaniem nie będzie zapewnienie uczucia sytości jak to ma miejsce w przypadku diet węglowodanowych, ale prawidłowej perystaltyki jelit. Niedobory wynikające z niskiego spożycia witamin z grupy B czy witaminy C, a także składników mineralnych takich jak potas czy magnez mogą wymagać zastosowania suplementacji.   

Krótkotrwała skuteczność stosowania jest cechą charakterystyczną większości popularnych diet alternatywnych takich jak dieta Atkinsa, dieta Dukana czy dieta ketogeniczna. Dlatego też w momencie podjęcia decyzji o zastąpieniu diety standardowej jakąkolwiek dietą alternatywną lub eliminacyjną najważniejsze jest określenie stopnia bezpieczeństwa oraz długości jej stosowania. Wyznaczenie celu, któremu ma ona służyć.

Dieta ketogeniczna – podsumowanie

Dieta ketogeniczna ze względu na utrzymanie stanu ketozy wymaga rygorystycznego przestrzegania ilości spożywanych węglowodanów. Eliminuje znaczne ilości produktów z jadłospisu, przez co w łatwy sposób może stać się nudna i monotonna. Ograniczenia i zakazy po krótkim etapie zadowolenia z efektów mogą przyczynić się do rozdrażnienia i zniechęcenia do wprowadzania jakichkolwiek zmian w diecie w przyszłości. W poszukiwaniu najlepszego dla siebie modelu żywienia dieta ketogeniczna jest wspaniałym przykładem ogromu wytrwałości jaki trzeba włożyć w planowanie żywienia, szeregu ograniczeń jakie należy zastosować, żeby osiągnąć cel i uporu jaki należy w sobie wypracować, by za wcześnie nie zrezygnować.

Dieta ketogeniczna jest również kolejnym przykładem naszego ciągłego postrzegania diety wyłącznie jako formy rezygnacji. Sposobem na zwalczanie własnych preferencji smakowych i narzucanie ograniczeń. Dieta musi być trudna, bo wtedy na pewno będzie skuteczna. Tylko wtedy jestem na diecie, kiedy nie mogę jeść długiej listy produktów. I tylko wtedy będę z niej zadowolony. Tak naprawdę świadomość własnych potrzeb i możliwości pozwala nam stworzyć dla siebie najlepszy model żywienia – najlepszą dietę. Nie rezygnacja, a próbowanie i poznawanie jak największej ilości dobrej jakości naturalnych produktów nam w tym pomaga. I nie trudności i ograniczenia decydują o prawdziwej skuteczności diety, ale to że ich nie mamy, nie chcemy i nie musimy mieć.

Źródła:

1. Batch J.T., Lamsal S.P., Adkins M. Advantages and Disadvantages of the Ketogenic Diet: A Review article. 2020. Cureus 12(8): 9639
2. Ellenbroek J.H., van Dijck L., Töns H.A., Rabelink T.J., Carlotti F. Long-term ketogenic diet causes glucose intolerance and reduced beta and alpha-cell mass but no weight loss in mice. Am J Physiol Endocrinol Metab. 2014. 306: 552–558
3. Bart E. P. B. Ballieux, Eelco J. P. de Koning, Freeman J.M., Kossoff E.H., Hartman A.L. The Ketogenic Diet: One Decade Later. Pediatrics. 2007. 119: 535-543
4. Gasiora M., Rogawski M.A., Hartman A.L. Neuroprotective and disease-modifying effects of the ketogenic diet. Behav Pharmacol. 2006. 17(5-6): 431–439
5. Nazarewicz R. Konsekwencje stosowania wysokotłuszczowych diet ketogenicznych. Bromat. Chem. Toksykol. – XL. 2007. 4: 371 – 374
6. Paoli A. Ketogenic Diet for Obesity: Friend or Foe? Int. J. Environ. Res. Public Health. 2014. 11: 2092-2107
7. Paoli A., Rubini A., Volek J.S., Grimaldi K.A. Beyond weight loss: a review of the therapeutic uses of very-low-carbohydrate (ketogenic) diets. European Journal of Clinical Nutrition. 2013. 67: 789–796
8. Ting R., Dugré N., Allan G. M., Lindblad A.J. Ketogenic diet for weight loss. Canadian Family Physician. 2018. 64
9. Vining E.P.G, Camfield P.R., Trevathan E. A multicenter study of the efficacy of the ketogenic diet. Arch Neurol. 1998. 55: 1433-1437
10. Wheless J.W. History of the ketogenic diet. Epilepsia. 2008. 49(Suppl. 8):3–5

Photo by Chris Ralston on Unsplash